1850 - από Μέτσοβο μέχρι Κόνιτσα

Ένας Έλληνας λοχαγός Μηχανικού, γαλλοσπουδασμένος, ο Βασ. Νικολαΐδης, το 1850 περιηγήθηκε τις τουρκοκρατούμενες ακόμη ελληνικές βόρειες περιοχές (Θεσσαλία, Μακεδονία, Ήπειρο, κ.λπ.), εκτελώντας αποστολή του ελληνικού Υπουργείου Στρατιωτικών υπό τον στρατηγό Σπύρο Μήλιο (1800-1880). Οι χειρόγραφες σημειώσεις που παρέδωσε εκδόθηκαν με λινοτυπία από τον στρατηγό σε ελάχιστο αριθμό αντιτύπων το 1851.

Σήμερα είναι δυσεύρετες και συλλεκτικές. Έχουν τον τίτλο “Στρατιωτική γεωγραφία της ευρωπαϊκής Τουρκίας, και ιδίως των ομόρων της Ελλάδος επαρχιών, ήτοι Θεσσαλίας, Μακεδονίας, Ηπείρου και Αλβανίας”, εν Αθήναις 1851, και περιέχουν πλήθος πληροφοριών χρήσιμων στους τότε στρατιωτικούς και άκρως ενδιαφέρουσες στους τωρινούς ιστορικούς.

Μεταξύ των άλλων, περιγράφει και το δρομολόγιο Μέτσοβο – Κόνιτσα, μέσω Ζαγορίου,  και παραδίδει πολλά στοιχεία για τους τότε οικισμούς και τον τόπο τους. Καταχωρώ στη συνέχεια αυτολεξεί το σχετικό κεφάλαιο, μεταγραμμένο από μένα μονοτονικά, το οποίο είναι πλήρως κατανοητό και τώρα, αν και είναι γραμμένο στην τότε καθαρεύουσα. Ιδού το σχετικό κείμενο:

* * *
§.198. [Οδός από Μετζόβου και δια Ζαγορίου εις Κόνιτζαν]. Η οδός εξερχομένη εκ Μετζόβου διευθύνεται προς άρκτον παρακολουθούσα τας ΑΜ υπώρειας του όρους εφ’ ού κείται το Μέτζοβον, επί παλαιού λιθοστρώματος και εις 9¾ ώρ. δι’ ανωφόρου μέρους φθάνει εις μίαν πηγήν εξαιρέτου ύδατος 5° θερμοκρασίας.
Εις 1 ώρ. φθάνει είς τι κυκλικόν οροπέδιον Τσαΐρι, λεγόμενον Πολιτζά, 1500 μ διαμέτρου, ένθα συναντά εκκλησίαν του προφήτου Ηλιού και ετέραν πηγήν καλού ύδατος, εις δε 1½ ώρ.  περί το τέλος του οροπεδίου υπάρχει σταθμός οροφυλάκων συνώνυμος.
Εις 2¼ ώρ. η οδός συναντά το χάνι, ονόματι Πενταλώνια, παρά τω οποίω κείται σταθμός χωροφυλάκων· εις δε 3½ ώρ., εφαρμοζομένη επί ομαλού ορεινού εδάφους, περιβεβλημένον υπό ωραίων δασών οξειών, διέρχεται ρύακα από μεσημβρίας προς άρκτον επί λιθίνης γεφύρας 3 τόξων πλάτους μεν 30 μ και βάθους αποτόμου 4 μ. Το ρεύμα τούτο σχηματίζει μίαν των αρχικών πηγών του ποταμού Άρτας.
Εις 3¾ ώρ. η οδός κατωφερίζει και εις ½ ώρ., ήτοι εις 4¼ ώρ. από Μετζόβου, καταβαίνει εις στενήν τινά κοιλάδα, σχηματιζομένη υπό των πλευρών του Πίνδου, ένθα ρέει από μεσημβρίας προς άρκτον ρεύμα ικανού ύδατος. Ενταύθα αναφαίνεται ίχνος καλλιεργείας και επομένως ανθρωπίνου κατοικίας, η έλλειψις της οποίας καθιστά τον Πίνδον έρημον και άγριον.
Εις 6 ώρ. η οδός πίπτει εις έτερον ρεύμα, εν ώ διατρέχει 1 ώρ,, αναβαίνει τον προς ανατολάς κλάδον του Πίνδου δια τραχείας οδού και καταβαίνει εις το ρεύμα Βουτζά και Βλαχοχώρια λεγόμενον, κυρίαν πηγήν του ποταμού Άρτας, ένθα υπάρχει το μοναστήριον Βουτζά, προς ανατολάς του οποίου επί του διαληφθέντος όρους, κείται το χωρίον Φλαμπουράρι με 100 καλά κτίρια Ρωμαίων.**

Μονή Βουτζά
Το μοναστήριον Βουτζά ωκοδομημένον υπό Κωνσταντίνου του Πωγωνάτου, είναι μικρόν οχυρόν κτίριον, περιέχον 5 μοναχούς και ολίγα τινα εισοδήματα, κείμενον όμως επί κεντρικού μέρους της οδού είναι ωφέλιμον εις τους διαβάτας. Κατεδαφίσθη υπό του Αλή-πασιά και ανεκαινίσθη πρό τινων ετών.
Η οδός από του μοναστηρίου Βουτζά, διευθύνεται προς άρκτον, διέρχεται τον ποταμόν επί λιθίνης γεφύρας (παρά τη οποία υπάρχει και ετέρα κατεδαφισμένη), και προσκολλάται εις ανωφερές μέρος, δια του οποίου ελισσομένη περί τας ανωμαλίας αυτού, φθάνει εις 7 ώρ. από Μετζόβου εις το χωρίον του Ζαγορίου Δόλιανι, κείμενον εκατέρωθεν ενός ρεύματος, εζευγμένου δια λιθίνης γεφύρας, και περιέχον 90 ελλην. κτίρια, ικανώς ευπρεπισμένα και κοσμούμενα υπό της πλουσίας αμπελοφυτείας των περιβαλλόντων υψωμάτων.

Χωρίον Λιασκοβίτσι
Εις 1¾ από Δόλιανης και 8¾ από Μετζόβου, η οδός εφαρμοζομένη επί των διαφόρων ανωμαλιών των τερπνών λόφων του Ζαγορίου, φθάνει εις το χωρίον Λιασκοβίτσι. Το χωρίον τούτου κείται επί τερπνής τινος οροπλευράς εν τω μέσω των αμπελώνων, και περιέχει 150 αξιόλογα κτίρια πλουσίων, εξευγενισμένων και λίαν φιλοξένων Ζαγοριτών.
Προς δυσμάς του χωρίου Λιασκοβίτζι, εις απόστασιν ¼ ώρ. κείται εντός χαμηλής ρευματίας το χωρίον Στολοβόν προς δυσμάς του οποίου, επί των ανατολικών υπωρειών του όρους Μιτσικέλι, και 1½ ώρ. από Λιασκοβίτζι, κείται το χωρίον Καλωτά· προς άρκτον τούτου 1 ώρ. το χωρίον Μανασή. Η οδός διευθυνομένη προς ΒΔ ακολουθεί επί των λόφων του όρους Λιασκοβιτσίου, εγκαταλείπουσα προς δύσιν μεγάλην και τερπνήν κοιλάδα, συνισταμένην εξ ανωμάλων λόφων, καταφύτων υπό αμπελώνων, η καλλιέργεια των οποίων εξέχει ενταύθα επί παντός άλλου τόπου· ίσως δε τούτο χρεωστείται εις τας εργατικάς χείρας του ωραίου φύλου μονομερώς εργαζομένου ενταύθα εις την γεωπονίαν.
Εις ¾ ώρ. από Λιασκοβιτσίου και δεξιά επί υψώματος κείται τερπνώς το χωρίον  στρέφει ολίγον προς δυσμάς και διέρχεται γέφυραν ωραίαν με 2 μεγάλα τόξα 12 μ εκροής έκαστον και τρίτον μικρόν 6 μ, και προσκολλάται εις τον προς άρκτον κείμενον λόφον δια χειροποιήτου αποτόμου λιθοστρώματος.

Οι Φραγγάδες
Πέραν ενός ρεύματος απ’ ανατολών προς δυσμάς, κινούντος υδρομύλους. Εις 1 ώρ. η οδός καταβαίνει εις το ειρημένον ρεύμα, το οποίον ζευγνύεται δια λιθίνης γεφύρας δυο κυκλικών τόξων 10 μ εκροής και όλου μήκους 40 μ, ανωτέρω της οποίας ¼ ωρ. το χωρίον Φραγγάδες. Το μέρος τούτο της ρευματίας είναι τερπνόν, κεκοσμημένον υπό κηπίσκων, δένδρων, χλόης και υδρομύλων.
Η οδός διαβαίνει τον ποταμόν, αναβαίνει μικρόν προς άρκτον λόφον και εις 1/6 ώρ. καταβαίνει, και διαβάσα νέον ρεύμα, εγείρεται επί του ορεινού μέρους, εφ’ ού μετά ⅓ ώρ. φθάνει εις ωραίον οροπέδιον κατάφυτον υπό δρυών. Εκ του μέρους τούτου η θέα παρέχει προς δεξιάν τας υψηλοτέρας κορυφάς του Πίνδου, Περιστέρι, και προς αριστεράν το Μιτσικέλι, μόλις απέχον 1 ώρ. από οδού, το διαχωρίζον το οροπέδιον των Ιωαννίνων από τους λίθους του Ζαγορίου.
Η οδός συμμορφουμένη μετά των ιδιοτρόπων ανωμαλιών του εδάφους, και ποτέ μεν υψουμένη, ποτέ δε βυθιζομένη εις τα βάθη των σχιστοβράχων παρέχει εις τον θεατήν εξαίσιον καλλονήν της φύσεως ως εκ της εργατικότητος του αδυνάτου μέρους της ανθρωπίνης κοινωνίας. Πληθύς ωραίων γυναικών καλύπτει την επιφάνειαν των όσω τερπνών  τοσούτω και αγόνων τούτων ορέων, αίτινες καλλιεργούσι παντί μέσω τας ολίγας επιδεκτικάς καλλιεργείας γαίας των. Κατάλευκα ποίμνια κοσμούσι τας πλευράς των αγνωμόνων βράχων· η δε άμπελος βλαστάνουσα εν τω μέσω των λίθων, υπόσχεται ρώμην εις τους άνδρας και ηδυπάθειαν εις τας γυναίκας.
Εις 3 ώρ από Λιασκοβίτζι και 1 ώρ αριστερά επί υψώματος κείται το χωρίον Ντσοντίλα. Η οδός προχωρεί προς άρκτον και εις 3¾ ώρ.  φθάνει εις τους μεσημβρινούς πρόποδας ενός λόφου, περιβρεχομένους υπό ρύακος εζευγμένου δια γεφύρας γοτθικής 12 μ εκροής και 9 μ ύψους. Επί του υψώματος τούτου κίται αμφιθεατρικώς το χωρίον Μπάγια, με ωραία κτίρια και περικαλλή ναόν μεθ’ υψηλού κωδονοστασίου.
Η οδός παρακολουθεί το ρεύμα, το οποίον περιβάλλεται εκατέρωθεν υπό ορθοτομημένων σχιστοβράχων ηφαιστείας καταγωγής· στέφει ολίγον προς δυσμάς και διέρχεται γέφυραν ωραίαν με 2 μεγάλα τόξα 12 μ εκροής έκαστον και τρίτον μικρόν 6 μ, και προσκολλάται εις τον προς άρκτον κείμενον λόφον δια χειροποιήτου αποτόμου λιθοστρώματος.

Κουκούλι
Εις 4¼ ώρ. από Λιασκοβίτζι και 13 ώρ. από Μετζόβου, η οδός φθάνει εις το χωρίον Κουκούλι, κείμενον επί τερπνής οροπλευράς, περιέχον 100 περίπου κτίρια αξιόλογα και ωραίας γυναίκας, στερούμενον όμως καρπών. Προς δύσιν του χωρίου τούτου ½ ώρ. κείται το χωρίον Σοποτζέλι, και 1 ώρ. προς την αυτήν διεύθυνσιν το Μπούλτζο. Προς ανατολάς του Κουκούλι ½ ώρ. το χωρίον Καπέσοβον, και ½ ώρ. περαιτέρω τούτου εις την κορυφήν του όρους το χωρίον Βραδέτον.
Τα διαληφθέντα ηφαίστεια χάσματα εξακολουθούσιν επί πολύ, περιτρέχοντα διαφόρους διευθύνσεις, επί δε των κορυφών αυτών υψουμένων από 200 – 400 μ άνω του ρεύματος, κείνται διάφορα χωρία ως τα μοναστήρια των Μετεώρων.

Χωρίον Βίτσαις
1 ώρ. ΒΔ του Κουκούλι κείται το χωρίον Βίτζαις επί των αντίπεραν του ρεύματος βράχων, και μολονότι οι κάτοικοι συνομιλούσι μεταξύ των από των επάκρων των δυο χωρίων των, η οδός καταβαίνει δια κλιμακωτού λιθοστρώματος μέχρι του ρεύματος, το οποίον ζευγνύεται δια τριτόξου λιθίνης γεφύρας, και εκείθεν αναβαίνει ομοίαν κλίμακα, και εν 1 ώρ. φθάνει εις το χωρίον Βίτζαις. Το χωρίον τούτο κείται επί βράχου τραχέως, αγόνου και ανύδρου, και περιέχει ικανώς κόσμια κτίρια. Ανωτέρω τούτου ¼ ώρ. κείται η μονή του προφήτου Ηλιού ένθεν φαίνεται προς ανατολάς το αξιόλογον χωρίον Μονοδένδρι κείμενον επί κεκλιμένου επιπέδου και περιστοιχιζόμενον ανατολικώς υπό υψηλών και αποτόμων βράχων, εις τους πρόποδας των οποίων εν τω ρεύματι κείται η αρχαιοτάτη μονή της αγίας Παρασκευής.
Η οδός εκ του χωρίου Βίτζαις προς Κόνιτσαν, διευθύνεται προς άρκτον, διαβαίνει δια του ειρημένου μοναστηρίου και εις ¾ ώρ. φθάνει εις εν ύψωμα, ένθεν προς μεσημβρίαν φαίνεται κοιλάς τις τερπνή και το περί αυτήν επί τινος λόφου χωρίον Λιγοψιά 1 ώρ. απέχον της οδού, με 50 κτίρια Ελλήνων· είναι δε εκ των Γραμμενοχωρίων. Εκ του υψώματος τούτου η οδός διευθύνεται προς ΒΔ, διέρχεται δια της μονής αγίας Παρασκευής, ένθεν καταβαίνουσα εις την ωραίαν κοιλάδα των δυο Σουδενών, φθάνει εις 1 ώρ. από Βίτζης εις το χωρίον Άνω-Σουδενά, προς δυσμάς του οποίου ½ ώρ. κείται το χωρίον Κάτω-Σουδενά, αμφότερα εύμορφα χωρία, αλλ’ ουχί και κόσμια ως τα προειρημένα.
Εις 1¾ ώρ. ορεινής και στρεβλής οδού, και προς δυσμάς φαίνεται και πάλιν το χωρίον Κάτω-Σουδενά, όπισθεν του οποίου 1 ώρ. κελιται το χωρίον Βληχάτικον με 150 ελληνικά κτίρια, και προς άρκτον 2 ώρ. το Πογοδόριανι με 80 κτίρια ελληνικά μη υπαγόμενα εις το Ζαγόρι.

Τσερβάρι – Αρτσίστα
Εις 2 ώρ. η οδός διέρχεται το χωρίον Τσερβάρι με 150 κτίρια Ελλήνων, κείμενον επί ξηροτάτου βράχου και περιέχον ψυχρότατα ύδατα 6° Ρεωμύρου και οικίας οχυρωτάτα, ως άπαντα σχεδόν τα Ζαγοροχώρια. Εις 2¾ ώρ. οδού και αριστερά 1½ ώρ. προς δυσμάς κείται το χωρίον Δολιανά, εν ώ επολέμησεν ο Γκιουλέκας. Όπισθεν δε τούτου προς ΒΔ 1 ώρ. το χωρίον Ρεβένια.
Η οδός εις 3¾ ώρ. καταβαίνει μεγάλην ρευματίαν ένθα υπάρχουσι πηγαί αξιολόγου ύδατος, παρακολουθούσα τον υψηλόν και υπερήφανον κλάδον του Πίνδου, καλούμενον Πανέστι, και διατρέξασα ½ ώρ. τραχύτατον κατώφορον, φθάνει εις 3½ ώρ. από Βίτζας εις το χωρίον Αρτσίσταν, περιχαρώς κείμενον επί των ανατολικών υπωρειών του όρους με 150 κτίρια ελληνικά. Δεξιά δε τούτου 1½ ώρ. επί των ΒΔ υπωρειών του όρους Πανέστι κείται το χωρίον Βιτζικόν με 60 ελληνικά κτίρια, και ½ ώρ. ΒΑ τούτου το χωρίον Πάπιγγο επί των αρκτικών υπωρειών μιας υψηλής και χιονοσκεπάστου κορυφής του όρους, ως εκ τούτου καλουμένης όρος Πάπιγγον. Το χωρίον τούτο είναι το υψηλότερον απάντων των Ζαγοροχωρίων.
Εντός του ρεύματος Αρτσίστης και προς ανατολάς του χωρίου τούτου κείται το μοναστήριον η κοίμησις της Θεοτόκου. Πλησίον αυτού και εντός των μασχαλών αποτόμων και υψηλοτάτων γρανιτοβράχων ρέει ο ποταμός Βοϊδομμάτι ή Βουδομάτι, απ’ ανατολών προς δυσμάς.


Η οδός από Αρτσίστης εις Κόνιτζαν διευθύνεται προς ΒΑ και εις ⅓ ώρ. φθάνει εις μίαν αρχαίαν εκκλησίαν, εφ’ ης υπάρχει κεραμωτή επιγραφή 1078. Προς ανατολάς αυτής 1½ ώρ.  πέραν του ποταμού Βοϊδομμάτι, κείται το χωρίον Κλειδονιάουστα, με 20 Έλληνας. Εκείθεν η οδός καταβαίνουσα τα διαληφθέντα όρη, εις 1⅓ ώρ. πίπτει εις την κοιλάδα του ποταμού τούτου και πλησιάζει αυτόν. Η ποτέ ζευγνύουσα αυτόν λιθίνη γέφυρα κατεστράφη η δε διάβασή του εν καιρώ όμβρου είναι αδύνατος.


Ο ποταμός Βοϊδομμάτι, πηγάζων ως είρηται εκ των σπλάχνων του Πίνδου, αυξάνει δια της συρροής διαφόρων άλλων ναματιαίων υδάτων, περιτρέχει την κοιλάδα Κονίτζης από ΒΑ προς ΒΔ, και χωρίζων το μεν προς την δεξιάν όχθην του Κονιτζιώτικον έδαφος, το δε προς την αριστεράν Ζαγορίτικον και Πωγωνιανικόν, απέρχεται ενούμενος μετά του ποταμού Κονιτζιώτικου (ήτοι του Αώου) περί την θέσιν Μεσογέφυρα. Η γεφύρωσις αυτού είναι δύσκολος ως εκχειλίζοντος εντός της πεδιάδος και κατακλύζοντος τας πέριξ γαίας.


Εις 1½ ωρ. οδού και αριστερά ½ ώρ. κείται επί τινος λοφοπλευράς το χωρίον Βοϊδομμάτι με 4 μόνα κτίρια ελληνικά, αφ’ ού και τούνομα του ποταμού, και υδρόμυλος. Προς άρκτον τούτου ⅓ ώρ. το χωρίον Συκιά με 15 Έλληνας. Προς δε ανατολάς της οδού επί των υψηλών βράχων κείται παλαιά εκκλησία του αγ. Αθανασίου.
Εις 1¾ ώρ. η οδός διαβαίνει τον ποταμόν εντός με βάθος σύνηθες 0,60-1 μ, πλάτος ακανόνιστον από 12-30 μ και ροήν τακτικήν μεν έως επικίνδυνον όμως και προ πάντων τον χειμώνα∙ η ενταύθα γεφύρωσίς του είναι εύκολος δια την στενότητα της κοίτης και την στερεότητα του πυθμένος αυτής. Τα ύδατα αυτού εισί διαυγέστατα, ψυχρά και υγιεινά, αι δε περιβάλλουσαι γαίαι ποτιστικαί και γονιμώταται.


Η οδός διαβάσα τον ποταμόν παρακολουθεί τους ΒΔ πρόποδας του όρους Πάπιγγον, αφίνουσα αριστερά την κοιλάδα Κονίτζης, και εις 2 ώρ. συναντά μεγάλην αποθήκην καρπών. Εκ του σημείου τούτου φαίνεται προς ΒΔ επί του όρους και 4 ώρ. μακράν το χωρίον Λιασκοβίκον, γνωστόν κατά την από Κονίτζης εις Αχρίδα οδόν.

Η οδός στρέφει κατ’ ευθείαν προς ανατολάς, εις 2¼ ώρ. αριστερά 1 ώρ. και πέραν του ποταμού κείται το Κονιτζιώτικον χωρίον Λιατοβούνι με 15  κτίρια Τούρκων. Προς ανατολάς τούτου 1 ώρ. το χωρίον Μάζι με 40 Έλληνας και προς άρκτου αυτού το χωρίον Στονοβόν με 60 Έλληνας.


Εκ του σημείου τούτου φαίνεται προς δύσιν το υπερήφανον όρος Αέροπον, το λεγόμενον Μέρτζικα ή Νεμέρτζικα, γνωστό ήδη δια τα ύψη και τας γυμνάς και χιονοσκεπάστους κορυφάς του∙ εις δε τους πρόποδας αυτού, ήτοι 3½ ώρ. δυτικώς της οδού κείται το χωρίον Διπαλίτζα με 60 Έλληνας

.
Εις 2¾ ώρ. η οδός στρέφει ολίγον προς ανατολάς και εκ του σημείου τούτου φαίνεται η πόλις Κονίτζης αμφιθεατρικώς κειμένη επί μιάς λείας μασχαλιάς του Πίνδου έχουσα μέτωπον προς εσπέραν. Εντεύθεν η οδός ακολουθεί μεταξύ όρους και του Αώου ποταμού, όστις παρουσιάζεται απροόπτως κατά το μέρος τούτο, σύρων τα ύδατά του εντός ελικοειδούς και ακανονίστου κοίτης, και  διέρχεται στενοχωρουμένη μεταξύ της αριστεράς όχθης αυτού και των περιβαλλόντων βράχων, εις τρόπον ώστε και δυσπόρθητος είναι, και επικίνδυνος και αδιάβατος εν καιρώ πολυομβρίας.


Εις 4 ώρ. από Αρτζίστας, 7½ ώρ. από Βίτζας και από Κουκούλι, 12 ώρ. από Λιασκοβίτζι, 14 ώρ. από Δόλιανης και 22 ή 23 ώρ. από Μετζόβου (δια Ζαγορίου), η οδός εισέρχεται εις την πόλιν Κόνιτζαν, αφού διαβή επί ξυλίνης γεφύρας, ζευγνυούσης τον Αώον κατά την διέξοδον αυτού εκ των στενών των έκπαλαι καλουμένων Αώου στενά και επακουμβώσης επί λιθίνων ακροστηλών.

Η γέφυρα αύτη έχει μήκος 40 μ, πλάτος 3 μ. και σύγκειται εκ κορμών δένδρων συνηρμοσμένων μεταξύ των δια σιδηρών συνδέσμων.

** Σημειώσεις επιμελητή: Με τον όρο «Ρωμαίοι» εννοεί τους βλαχόφωνους Έλληνες, οι οποίοι μεταξύ τους αποκαλούνται «Αρουμούνοι».

Πηγή: Πρωϊνός Λόγος /  Θωμάς Β. Ζιώγας -Πολιτικός Μηχανικός.