Το 1204 καταλύεται από τους Λατίνους η βυζαντινή αυτοκρατορία και ιδρύεται το "Δεσποτάτο" της Ηπείρου, με πρωτεύουσα την 'Αρτα.

 

Με τη σημερινή της ονομασία η Κόνιτσα αναφέρεται για πρώτη φορά μεταξύ άλλων πόλεων  κατά  τον Αραβαντινό από παράδοση στο "Χρονικό των Ιωαννίνων", το έτος 1380  όπου γίνεται λόγος για την οχύρωση του Κάστρου της από το "Δεσπότη" των Ιωαννίνων Θωμά Πρελούμπο, με σκοπό την αντιμετώπιση των επιδρομών του αρνησίθρησκου τοπάρχη Ισαήμ από το Λεσκοβίκι. Κάτω από το Κάστρο τοποθετείται ο πρώτος οικισμός στη θέση Λάκκα.

 

Κατά τον Γιάννη Λυμπερόπουλο στα ύστερα Βυζαντινά χρόνια, έκτος από τον οικισμό μέσα κι έξω από το Κάστρο αναπτύσσεται κι ένας άλλος οικισμός στο σημείο πού οι παλιοί Κονιτσιώτες ονόμαζαν Παλιοχώρι (η περιοχή μπέρκου στρατώνας Αναγνωστοπούλειος σχολή στο σημερινό Παζάρι της Κόνιτσας).
Κάθε Φθινόπωρο η συγκεκριμένη περιοχή, αποτελούσε σημείο  συναλλαγής – ανταλλαγής προϊόντων και ζώων (κυρίως αλόγων)   μεταξύ των ποιμένων που κατέβαιναν για τα χειμαδιά  και των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής.
Στο πέρασμα του χρόνου εξελίχθηκε σε εμποροπανήγυρη και από αυτήν πήρε και το όνομά της η Κόνιτσα που στα σλαβικά  θα πει Αλογοπάζαρο.

 

Την ύπαρξη ενός ακόμη οικισμού, πολύ κοντά στην Κόνιτσα, στις θέσεις Σέρβινα και Παλαιογορίτσα, ενισχύουν οι μονόχωροι ναοί της Κόκκινης Παναγιάς (τέλη 13ου-α΄ μισό 14ου αιώνα) και του Αγίου Νικολάου (14ος-α΄ μισό 15ου αιώνα).

Ανάπτυξη παρουσιάζουν και οι περιοχές Δεπαλίτσα Οστανίτσας και Αούστας οι οποίες ακμάζουν από τον δέκατο αιώνα.
Το 13ο αιώνα  (με βάση τα Πατριαρχικά έγγραφα)   εγκαθίσταται  -   στην Δεπαλίτσα  η έδρας του αρχιεπισκόπου Πωγωνιανής. 

Στην περιοχή των Καλυβίων Κλειδωνιάς σώζεται το καθολικό της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος με κεραμοπλαστικό διάκοσμο που χρονολογείται από τα τέλη του 13ου με αρχές του 14ου αιώνα.

 

Κατά τον Γιάννη Λυμπερόπουλο (Ηπειρωτικό Ημερολόγιο)  στην ευρύτερη περιοχή που αποτελείτε από τους πρόποδες του Κάμενιγκ (Αμάραντος, Καβάσιλα, κλπ) κάμπος της Κόνιτσας έως και τους πρόποδες του Λάζαρου (σημερινή Κλειδωνιά) παρατηρείται η ύπαρξη ζεστών θειούχων νερών στον υπόγειο ορίζοντα.

Κατά την περίοδο του Βυζαντίου και Δεσποτάτου της Ηπείρου πολλές αρχοντικές οικογένειες επισκεπτόταν την περιοχή για λουτροθεραπεία και κατασκεύασαν μικρούς οικισμούς κοντά στις πηγές, ως ιδιωτικές λουτροπόλεις  με σκοπό την θεραπεία.

Γνωστοί τέτοιο οικισμοί είναι: 
Τα Καβάσιλα (άνηκε στον Ηπειρωτικό κλάδο της Βυζαντινής οικογένειας Καβάσιλα)
Η Γλύνα (άνηκε στην οικογένεια Ιωάννου Τσάφα Ουρσίνο Δούκα)
Η Συργιάννη (άνηκε στον Βυζαντινό αξιωματούχο που έκανε διοικητής Ιωαννίνων Σεργιάννη Παλαιολόγου)
Το Τσέρτσικο (άνηκε  στην οικογένεια Κομνηνού Παλαιολόγου, μεγάλο Βεστιάριο της νέας Ηπείρου)
Η Αούστα ή Καλύβια (Γλυτωνιάουστα) (άνηκε σε κάποια Αυγούστα της αυτοκρατορικής οικογένειας του Βυζαντίου)

Κατά την περίοδο του Δεσποτάτου της Ηπείρου όλη η περιοχή της Κόνιτσας,  μέρος της επαρχίας Παγωνιού , τα Κούρεντα  τμήμα του σημερινού Δυτικού Ζαγορίου (Σουδενά Αρίστη Πάπιγκο) και πολλοί άλλοι οικισμοί μέχρι της περιοχή της Παραμυθιάς υπαγόταν  στην Επισκοπή Βελλάς η οποία επισκοπή ήταν τμήμα της Μητροπόλεως Ιωαννίνων. Η διοικητική και η εκκλησιαστική διαίρεση συνέπιπταν.

Μέρος της επισκοπής Βελλάς  ονομαζόταν Παπιγκινοί και φαίνεται ότι η ονομασία τους προήλθε από τον ορεινό όγκο που αποτελείτε από τα βουνά Νεμέρτσικα και Λάζαρο που την περίοδο εκείνη  και μέχρι σήμερα ονομαζόταν Πάπιγκο. Η  Έδρα της επισκοπής Βελλάς βρισκόταν  κοντά στην σημερινή μονή Βελλάς.

 

 

 

 

 

Πηγές:
Χρυσόστομος Καρράς - Αρχαιολόγος Γραφείο Προγραμματικής Σύμβασης ΥΠΠΟ-ΤΑΠ-Δήμου Κόνιτσας Υπ. Πολιτισμού
Γιάννη Λυμπερόπουλου - Κόνιτσα. Ιστορία και Πολιτισμός, Χρέος στον τόπο μου