Στις μέρες μας δύσκολα πια θα βρει κανείς ένα ποτάμι στο οποίο να διατηρείται η αρχέγονη εικόνα του «άγριου ποταμού» με σπάνια είδη ζώων και φυτών και μεγαλειώδη τοπία. Εξαίρεση είναι ο Αώος στην Ήπειρο. Πρόκειται για ένα ποτάμι που είναι σήμερα σχεδόν όπως ήταν και πριν από αιώνες, ιδιαίτερα σημαντικό από οικολογική και αισθητική άποψη που αξίζει να προστατευθεί.

Κυλά ανάμεσα σε δύο από τους σημαντικότερους ορεινούς όγκους της Βόρειας Πίνδου, έχοντας στ’ αριστερά του την Γκραμπάλα και τα μικρότερα βουνά που την ενώνουν με τα όρη της Βάλια Κάλντα, και στα δεξιά του το Λύγκο, τη Βασιλίτσα, το Σμόλικα και την Τραπεζίτσα. Διασχίζοντας τις ορεινές κοιλάδες πλήθος παραπόταμων, όπως το Αρκουδόρεμα της Βάλια Κάλντα, ο Καταρράκτης και ο Ρασενίτης, τον τροφοδοτούν. Από τον κάμπο της Κόνιτσας μέχρι τα ελληνοαλβανικά σύνορα, συμβάλλουν σ’ αυτόν ο Βοϊδομάτης, ο Σαραντάπορος και άλλα μικρότερα ρέματα. Πρόκειται για τον Αώο, το κεντρικό ποτάμι της οροσειράς.

Σε αντίθεση με τους άλλους διασυνοριακούς ποταμούς της χώρας μας, που πηγάζουν σε γειτονικές χώρες και εκβάλλουν στην Ελλάδα, ο Αώος πηγάζει στα βόρεια του Μετσόβου και, ακολουθώντας βορειοδυτική κατεύθυνση, εκβάλλει στην Αλβανία. Στην Ελλάδα, όπου τροφοδοτείται από μια λεκάνη απορροής έκτασης 2.130 τετραγωνικών χιλιομέτρων, η διαδρομή του έχει μήκος 68 χιλιόμετρα και μπορεί να χωριστεί σε τέσσερα τμήματα: την τεχνητή λίμνη των πηγών του Αώου, το κομμάτι από το κυρίως φράγμα των πηγών μέχρι τη Μονή Στομίου, τη Χαράδρα του Αώου από το μοναστήρι μέχρι την έξοδο του ποταμού στην πεδιάδα της Κόνιτσας, και από εκεί μέχρι τα ελληνοαλβανικά σύνορα. Το πιο ενδιαφέρον, πάντως, κομμάτι είναι εκείνο από το φράγμα των πηγών μέχρι της έξοδα της Χαράδρας.

Ο Αώος βρίσκεται ανάμεσα σε δύο σημαντικές προστατευμένες περιοχές, τους Εθνικούς Δρυμούς Πίνδου (Βάλια Κάλντα) και του Βίκου-Αώου. Οι περιοχές αυτές, καθώς και τμήμα του Σμόλικα, έχουν χαρακτηριστεί επίσης «Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά», ενώ έχει προταθεί η ένταξή τους, μαζί με τη Βασιλίτσα, στο ευρωπαϊκό δίκτυο προστατευόμενων περιοχών Natura 2000.

Κυρίαρχο είδος της δασικής χλωρίδας της περιοχής είναι η μαύρη πεύκη, που σχηματίζει επιβλητικά αμιγή και μεικτά δάση. Στα δάση αυτά, ανάλογα με το πέτρωμα, τις τοπικές κλιματικές συνθήκες, τον προσανατολισμό και το υψόμετρο, δημιουργείται ένα πλούσιο μωσαϊκό οικοσυστημάτων με εκπληκτική ποικιλία ειδών. Ιδιαίτερα εντυπωσιακά είναι τα μεικτά δάση της περιοχής Βωβούσας-Λάιστας-Βρυσοχωρίου, όπου τα μαυρόπευκα συνυπάρχουν με την υβριδιογενή ελάτη, διάφορα είδη βελανιδιάς και σφενδάμου, ασημοφλαμουριές, οξιές, ρόμπολα σε μεγαλύτερα υψόμετρα και πολλά άλλα είδη. Στις όχθες του ποταμού και των παραποτάμων του μπορεί να δει κανείς πλατάνια, σκλήθρα, ιτιές, πικροκαστανιές, καθώς και είδη που συνήθως απαντούν στα μεγαλύτερα υψόμετρα.

Τα δάση αυτά φιλοξενούν σημαντικούς πληθυσμούς καφετιάς αρκούδας και λύκου, ζαρκάδια, αγριόγατους, αγριογούρουνα, λαγούς, αλεπούδες, ασβούς και άλλα θηλαστικά, πιθανόν λύγκες. Στις όχθες του ποταμού και των παραποτάμων του μπορεί να συναντήσει κανείς βίδρες, ενώ στα πιο ψηλά και απόκρημνα μέρη αγριόγιδα.

Η πλούσια ορνιθοπανίδα της περιοχής περιλαμβάνει πολλά στρουθιόμορφα και δασόβια είδη, ενώ μεγάλα αρπακτικά, όπως ο ασπροπάρης, ο χρυσαετός και ο φιδαετός, πετούνε μεγαλόπρεπα πάνω από την κοιλάδα.
Στα νερά του κολυμπούν διάφορα είδη ψαριών, όπως η άγρια πέστροφα (Salmo trutta macrostigma), ο γουρουνομύτης (Chondrostoma vardarensis), το τσιρονάκι (Alburnoides bipunctatus), ο πινδοβίνος (Orthrias pindus), ενδημικό του Αώου, και το Pachychilon pictus, που βρίσκεται εδώ στο νοτιότερο σημείο εξάπλωσής του. Η παρουσία του νεροκότσυφα και της καραβίδας, δύο ειδών-οικολογικών δεικτών, υποδηλώνει την καθαρότητα του νερού.

Τοπίο και άνθρωπος

Πρόκειται για ένα μοναδικό δείγμα άγριας, σχεδόν ανέγγιχτης από τον άνθρωπο, φύσης. Το οπτικό πεδίο άλλοτε περιορίζεται από τα τοιχώματα των στενών φαραγγιών και άλλοτε απλώνεται μέχρι τις κορυφές των βουνών. Πηγές, μικρές ρεματιές και καταρράκτες, απότομα βράχια, γκρεμοί και ορθοπλαγιές, μικρά πλατώματα, πυκνό και συχνά αδιαπέραστο μεικτό δάσος και υγρόφιλα παρόχθια δάση, τεράστια μαυρόπευκα που γέρασαν, πέθαναν κι έπεσαν μόνα τους, ίχνη ζώων στα βράχια και τις αμμουδιές αλλά και το ίδιο το ποτάμι, αλλού άγριο και ορμητικό και αλλού πιο ήρεμο και βαθύ, συνθέτουν ένα συναρπαστικό σύνολο άγριας ομορφιάς και ανεκτίμητης αξίας.

Το μεγαλείο της φύσης συνεχίζει και γιγαντώνεται στη χαράδρα του Αώου, μέρος του Εθνικού Δρυμού Βίκου- Αώου, όπου εκτυλίσσεται ένα πραγματικό όργιο βλάστησης και θεαματικών γεωλογικών σχηματισμών. Στο βορρά τη Χαράδρα ορίζει ο Σμόλικας και κυρίως η απόκρημνη Τραπεζίτσα, ενώ στο νότο κυριαρχεί η επιβλητική, αλπική κορυφογραμμή της Γκαμήλας με τις τεράστιες ορθοπλαγιές της, ένα από τα ελάχιστα παγετωνικά τοπία της χώρας. Ανθρώπινο έργο-στολίδι μέσα σ’ αυτό το συναρπαστικό τοπίο, η Μονή Στομίου. Πιο κάτω, στο αναπάντεχο τελείωμα της Χαράδρας, ο λαϊκός μάστορας έστησε το 1870 το τεράστιο τόξο του γεφυριού της Κόνιτσας.

Η ανθρώπινη παρουσία υπήρξε αρκετά διακριτική μέχρι πρόσφατα. Οι οικισμοί βρίσκονται σε ψηλότερα σημεία της κοιλάδας. Δεξιά συναντάμε τα χωριά της Λάκκας του Αώου – Δίστρατο, Πάδες, Παλιοσέλλι, Άρματα. Αριστερά φωλιάζουν το Βρυσοχώρι, η Λάιστα, το Ηλιοχώρι. Μόνο τα σπίτια της Βωβούσας και το πέτρινο γεφύρι, έργο του 1748, καθρεφτίζονται στο ποτάμι.
Κύρια οικονομική δραστηριότητα είναι η δασική εκμετάλλευση και ακολουθεί η κτηνοτροφία. Οι διάφορες καλλιέργειες είναι περιορισμένης κλίμακας, ενώ το ρεύμα τουρισμού και αναψυχής συνεχώς αυξάνει.

Σε υψόμετρο 1.300 περίπου μέτρων, στο οροπέδιο των Πολιτσών, με τα μεγάλα υγρά λιβάδια τριγυρισμένα από λόφους γεμάτους οξιές και μαυρόπευκα, λειτουργεί εδώ και δέκα χρόνια το Υδροηλεκτρικό Έργο Πηγών Αώου της Δ.Ε.Η.. Η κατασκευή ενός μεγάλου κι έξι μικρών φραγμάτων είχε ως αποτέλεσμα να σχηματιστεί μια τεχνητή λίμνη. Για να παραχθεί ενέργεια, το νερό εκτρέπεται από τη λίμνη στη λεκάνη του Μετσοβίτικου, παραπόταμου του Άραχθου. Η υψομετρική διαφορά, την οποία εκμεταλλεύεται το έργο, είναι 683 μέτρων, το μεγαλύτερο ύψος υδατόπτωσης όλων των ελληνικών έργων. Το έργο αποτελεί σοβαρή παρέμβαση, καθώς κατέκλυσε μεγάλο μέρος του οροπεδίου αλλάζοντας το τοπίο, και επέφερε σημαντική μείωση στην παροχή του ποταμού, που ουσιαστικά δεν υφίσταται μέχρι τη συμβολή του με το Αρκουδόρεμα.

Εκτεταμένες καταστροφές προκάλεσαν στην κοιλάδα οι δασικές πυρκαγιές το καλοκαίρι του 2000. Σύμφωνα με τα αρμόδια δασαρχεία Κόνιτσας και Ιωαννίνων, κάηκαν τουλάχιστον 29.000 στρέμματα παραγωγικών δασών, από τα καλύτερα της ορεινής Ελλάδας. Με σκοπό την αποκατάστασή τους, οι καμένες εκτάσεις κηρύχθηκαν αναδασωτέες, ενώ απαγορεύτηκε η βόσκηση.

Μια διαφορετική προσέγγιση

Η αρχέγονη εικόνα του ποταμού και των παραποτάμων του, που κυλούν ανενόχλητοι εδώ και αιώνες, καλό θα ήταν να μη διαταραχθεί περαιτέρω με την κατασκευή άλλων φραγμάτων. Σε ό,τι αφορά το υπάρχον υδροηλεκτρικό έργο των Πηγών του Αώου, θα μπορούσε η Δ.Ε.Η., σε συνεργασία με τις συναρμόδιες υπηρεσίες, να εξετάσει τη δυνατότητα μιας πιο λειτουργικής ένταξής του στο θαυμάσιο αυτό οικοσύστημα, αφήνοντας, για παράδειγμα, κάποιες ποσότητες νερού στην κοίτη του ποταμού για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα κάθε άνοιξη.

Αυτό που πρέπει να τονιστεί είναι ότι το άγριο ποτάμι αξίζει αλλά και επιβάλλεται να προστατευτεί. Καθώς πρόκειται για ένα μοναδικό σύνολο συναρπαστικών εικόνων και υγιών οικοσυστημάτων, μπορεί να αποτελέσει ένα κομμάτι μιας ευρύτερης προστατευόμενης περιοχής, ενός Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου, στο χώρο του οποίου θα κατανέμονται και θα ρυθμίζονται οι ανθρώπινες δραστηριότητες.

Ένα ποτάμι για το μέλλον

Την ιδέα της δημιουργίας Εθνικού Πάρκου επεξεργάζεται περιβαλλοντική μελέτη του ΥΠ.Ε.ΧΩ.Δ.Ε.. Παλαιότερα, η Οικολογική-Χωροταξική Μελέτη Βόρειας Πίνδου (ΥΠ.Ε.ΧΩ.Δ.Ε.-Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, 1992), είχε προτείνει τμήμα του ποταμού από το φράγμα ως την αρχή της Χαράδρας να τεθεί υπό ειδική διαχείριση, ώστε να διατηρηθεί η οικολογική ισορροπία με συνέχιση της οικονομικής εκμετάλλευσης, η δε Χαράδρα να τεθεί υπό καθεστώς απόλυτης προστασίας.

Η ώρα των αποφάσεων που θα καθορίσουν το μέλλον του Αώου έχει φτάσει. Η πρόκληση είναι μεγάλη και γι’ αυτό οφείλουμε να προσπαθήσουμε ώστε να παραδώσουμε τον Αώο, πολύτιμη φυσική κληρονομιά στις επόμενες γενιές.