Στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα κυριαρχεί η μορφή του Αλή Τεπελενλή, Πασά των Ιωαννίνων. Στην 'Ανω Κόνιτσα σώζεται ερειπωμένο το αρχοντικό (οικία Χάμκως), όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε η μητέρα του Χάμκω.
Την περίοδο αυτή χτίζονται και ανακαινίζονται μεγάλα αρχοντικά από τους περίφημους ντόπιους μαστόρους σύμφωνα με την τοπική αρχιτεκτονική παράδοση, που υπαγορεύει λιτές γραμμές και αυστηρές αναλογίες. 'Άριστα δείγματα αυτής της παράδοσης στην περιοχή αποτελούν ολόκληροι οικισμοί, όπως το Γαναδιό και η Καστανέα
Κατά το 18ο και το 19ο αιώνα επικρατεί στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική ο τύπος της μονόχωρης και κυρίως της τρίκλιτης βασιλικής, χαρακτηριστικής κατά την ύστερη περίοδο της τουρκοκρατίας στην Ήπειρο. Το 1791 ανακαινίζεται ο ναός των Αγίων Αποστόλων στην Κόνιτσα. Από τον παλαιότερο ναό σώζονται δύο στρώματα τοιχογραφιών και φορητές εικόνες που χρονολογούν το μνημείο τουλάχιστον δύο αιώνες νωρίτερα. Στον τύπο της μονόχωρης βασιλικής με τρούλο ανήκουν τα καθολικά στις Μονές Στομίου Κόνιτσας (1774), Γενεθλίου Θεοτόκου Καβασίλων (1816) και Οσίου Νικάνορα (1816) στο ομώνυμο χωριό. Στον ευρύτατα διαδεδομένο τύπο της τρίκλιτης βασιλικής είναι χτισμένοι οι περισσότεροι ναοί στην περιοχή ('Αγιος Νικόλαος Πυρσόγιαννης (1742), Μητροπολιτικός ναός Αγίου Νικολάου Κόνιτσας (1842), Αγία Παρασκευή Παλαιοσελλίου (1864) κ.ά.).
Στη διαμόρφωση της εκκλησιαστικής και κοσμικής ζωγραφικής της περιοχής σημαντική είναι, κατά το 18ο και 19ο αιώνα και έως τα μέσα του 20ού, η προσφορά των ζωγράφων από τους Χιονιάδες. Η δράση τους εκτεινόταν και πέρα από τα όρια της Ηπείρου στον κεντρικό και βόρειο ελλαδικό χώρο και στα νοτιοδυτικά Βαλκάνια. Η ζωγραφική τους επηρεάστηκε αρχικά από τη βυζαντινή τέχνη, την οποία γνώρισαν οι Χιονιαδίτες στο 'Αγιον Όρος, στην πορεία της όμως διαφοροποιήθηκε από αυτή και δέχθηκε στοιχεία από τη νεορωσική σχολή και από τα ευρωπαϊκά ρεύματα μπαρόκ και ροκοκό. Έργα τους, κυρίως φορητές εικόνες, κοσμούν σήμερα τους περισσότερους ναούς της περιοχής.
Στα 1870-1871 χτίζεται το μονότοξο πέτρινο γεφύρι της Κόνιτσας από συνεργείο του Πυρσογιαννίτη πρωτομάστορα Ζιώγα Φρόντζου.
Στις 23 Φεβρουαρίου 1913, δύο μέρες μετά την απελευθέρωση των Ιωαννίνων, οι Τούρκοι εγκαταλείπουν την Κόνιτσα. Από τον μουσουλμανικό πληθυσμό της Κόνιτσας ένα μέρος του υποχρεώθηκε έφυγε προς την Τουρκία με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1925, ένα μέρος του πέρασε στην σημερινή Αλβανία και κάποιες οικογένειες παρέμειναν στην περιοχή. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1925 στην Κόνιτσα εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από την Καππαδοκία.
Πηγή: Υπουργείο Πολιτισμού
Χρυσόστομος Καρράς - Αρχαιολόγος
Γραφείο Προγραμματικής Σύμβασης ΥΠΠΟ-ΤΑΠ-Δήμου Κόνιτσας
