Του Θεοφάνη Καραμπατζάκη, Δασολόγου - Περιβαλλοντολόγου
Ο αγριόχοιρος είναι ζώο κοινωνικό, ζει δηλαδή σε αγέλες που τις λέμε κοπάδια και γνωρίζει πολύ καλά να οργανώνει την ζωή του ομαδικά. Η ομαδική ζωή όμως απαιτεί πάντα την ύπαρξη μιας κοινωνικής οργάνωσης, με αυστηρή ιεραρχική δομή, η οποία ρυθμίζει τις εσωτερικές, αλλά και τις εξωτερικές λειτουργίες της κοινωνίας αυτής, βάζει δηλαδή τα πράγματα σε τάξη. Ετσι λοιπόν μέσα σε κάθε κοπάδι κάθε ζώο κατέχει μια σαφώς καθορισμένη θέση στην ιεραρχία πηγαίνοντας από το κυρίαρχο στο υποτελές.
Η δομή (σύνθεση) και το μέγεθος των κοπαδιών
Το κοπάδι αποτελείται αποκλειστικά από 1 έως 5 ή 6 ενήλικα θηλυκά διαφόρων ηλικιών ακολουθούμενα από τα μικρά τους και τα θηλυκά της προηγούμενης χρονιάς που δεν έχουν τεκνοποιήσει. Αυτές οι ενήλικες θηλυκές οι οποίες είναι μητέρες έχουν ρόλο πρωταρχικό μέσα στην οργάνωση του κοπαδιού όπως ακριβώς στις μητριαρχικές κοινωνίες του ανθρώπου. Για να γίνει κατανοητή η έννοια της δομής ενός κοπαδιού ας φανταστούμε μια πυραμίδα που την βάση της κατέχουν τα μικρά της αμέσου περασμένης αναπαραγωγικής περιόδου, στον πρώτο όροφο βρίσκονται τα θηλυκά που γεννήθηκαν την προηγούμενη χρονιά, στον δεύτερο όροφο οι θηλυκές μεταξύ 2-3 ετών, στον τρίτο όροφο αυτές μεταξύ 3-4 ετών κ.ο.κ. μέχρι την κορυφή που είναι η γηραιότερη, η αρχηγός του κοπαδιού. Είναι αυτονόητο ότι οι μικρότερες ηλικίες αντιπροσωπεύονται από περισσότερα ζώα και οι μεγαλύτερες από λιγότερα. Όταν αυτό δεν συμβαίνει λέμε ότι η δομή του κοπαδιού (ή του πληθυσμού) δεν είναι καλή και βέβαια υπάρχει υπογεννητικότητα.
Το μέγεθος του κοπαδιού δεν είναι κάτι το σταθερό. Σε περιοχές ήσυχες με πυκνή βλάστηση έχουν παρατηρηθεί κοπάδια με 40 - 50 ζώα. Συνήθως πρόκειται για προσωρινές συγκεντρώσεις περισσοτέρων κοπαδιών και πάντα σε εποχές κλειστές για το κυνήγι, γιατί η μεγάλη (υπερβολική) κυνηγετική πίεση δεν ευνοεί την σύνθεση και την διατήρηση μεγάλων καλών κοπαδιών.
Ο ρόλος της «αρχηγού» θηλυκιάς
Κάθε κοπάδι καθοδηγείται πάντα από ένα κυρίαρχο θηλυκό ζώο. Αυτό είναι συνήθως το πιο ηλικιωμένο ζώο, αλλά όχι απαραίτητα και το πιο βαρύ.
Αυτή η θηλυκιά που στο εξής θα την αποκαλούμε «αρχηγό» είναι η πιο έμπειρη, διαθέτει αποδεδειγμένα μια ισχυρή «προσωπικότητα» και αυτό της αναγνωρίζεται από τις άλλες θηλυκές που είναι συνήθως αδερφές της, ξαδέρφες της, κόρες της, ανιψιές της και εγγονές της.
Ο ρόλος της πρώτα απ’ όλα είναι να μεριμνά για την ασφάλεια του κοπαδιού και την εξεύρεση της τροφής. Βρίσκεται πάντα επί κεφαλής του κοπαδιού στις μετακινήσεις και ιδιαίτερα σε περιπτώσεις κινδύνου (κυνήγι). Αυτή επιλέγει τον χώρο που θα γίνουν τα γιατάκια, καθορίζει τις κατευθύνσεις διαφυγής και την χρονική διάρκεια της ανάπαυσης. Αυτή θυμάται τα πιο ασφαλή περάσματα, τους τόπους βοσκής, τις πιο ήσυχες περιοχές, τους τόπους που προσφέρονται για γιατάκι ανάλογα με τον καιρό (επικρατούντες άνεμοι, βροχή, ζέστη κ.ά.) και τα σημεία του νερού.
Αυτή η γνώση, η οποία οφείλεται στην άριστη αξιοποίηση της εμπειρίας της λόγω του ιδιαίτερου χαρακτήρα της, μεταβιβάζεται στο κοπάδι με δύο μηχανισμούς: άμεσα με την εκπαίδευση των νεαρότερων θηλυκών, η οποία επιτυγχάνεται με την παρακολούθηση των πράξεών της απ’ αυτές και έμμεσα με την κληρονομικότητα, αφού τα μέλη του κοπαδιού είναι συγγενικά και θα έχουν και αυτά την ανάλογη νοημοσύνη για να αξιοποιήσουν καλά την εμπειρία τους.
Επίσης πρέπει να πούμε ότι υπάρχει πάντα μια άλλη θηλυκιά με κυρίαρχο χαρακτήρα συνήθως νεώτερη, η οποία είναι έτοιμη να διαδεχθεί την «αρχηγό» σε περίπτωση απώλειάς της.
Η ομαδική ζωή
Όλα τα άτομα του κοπαδιού συμμετέχουν το καθένα ανάλογα με την θέση που κατέχει στην ιεραρχία, στον αγώνα για την επιβίωση όλου του κοπαδιού. Κάθε ζώο είτε ενήλικο είτε ανήλικο, βρίσκεται πάντα σε μια κατάσταση επαγρύπνησης έναντι των κινδύνων που τα απειλούν. Η ένταση της επαγρύπνησης διαφέρει ανάλογα με την περίσταση και είναι ιδιαίτερα αυξημένη όταν για παράδειγμα το κοπάδι βόσκει σε ανοιχτές περιοχές. Το ομαδικό πνεύμα έχει επίσης και άλλα θετικά: Εάν μια μητέρα χαθεί (αρρώστια, ατύχημα, κυνήγι κ.ά.) στην περίοδο της γαλουχίας, τα μικρά της θα υιοθετηθούν και θα ανατραφούν από κάποια άλλη μητέρα του ίδιου κοπαδιού. Αντίθετα αν μια ομάδα από μικρά ορφανά προσεγγίσει ένα ξένο κοπάδι, θα δεχθεί επιθέσεις από τα συνομήλικα του άλλου κοπαδιού και θα εκδιωχθεί βίαια.
Μεταξύ των κοπαδιών αναπτύσσεται μια ισχυρά ανταγωνιστική σχέση. Το κοπάδι που δεν είναι «δεμένο» με μια περιοχή χρησιμοποιεί έκταση μικρότερη απ’ αυτήν που χρησιμοποιεί ένα άλλο κοπάδι που είναι εγκατεστημένο στην περιοχή από καιρό.
Τα κοπάδια που αποτελούνται από ηλικιωμένες θηλυκές τείνουν να κυριαρχήσουν σ’ αυτά που αποτελούνται από νεαρότερες, και αυτά με τη σειρά τους κυριαρχούν σε μικρά κοπάδια που αποτελούνται από έφηβες. Επίσης μια θηλυκιά άρρωστη ή εξασθενημένη εξορίζεται άμεσα από το κοπάδι και χρησιμοποιεί μια μικρότερη περιοχή και αμέσως την θέση της καταλαμβάνει η επόμενη στην ιεραρχία.
Τα αρσενικά
Τα αρσενικά μόλις ωριμάσουν σεξουαλικά (9ος μήνας) εγκαταλείπουν το κοπάδι της μητέρας τους το οποίο τα διώχνει πολλές φορές βίαια για να αποφύγει την αιμομιξία αφού όλα τα θηλυκά του κοπαδιού είναι συγγενικά άτομα.
Ετσι συναντάμε πολλές φορές μικρά κοπάδια τα οποία αποτελούνται αποκλειστικά από 3-4 νεαρά αρσενικά μεταξύ 9 και 24 μηνών. Την περίοδο του οργασμού τα μεγάλα αρσενικά τα οποία προσεγγίζουν τα κοπάδια για να ζευγαρώσουν, διώχνουν βίαια αυτά τα νεαρά αρσενικά, τα οποία τα αντιμετωπίζουν ως αντεραστές. Τα κοπάδια των νεαρών αρσενικών είναι πρόσκαιρα και ασταθή. Σε λίγο θα χωρίσουν και το καθένα θα επιλέξει την περιοχή κυριαρχίας του. Η απειρία που διακρίνει αυτά τα ζώα τα καθιστά ευάλωτα στους κυνηγούς και αποτελούν την κατηγορία αυτή των αρσενικών θηρευθέντων αγριόχοιρων για τους οποίους ακούμε να λένε: «ήρθε σαν χαζός επάνω μου και τον χτύπησα, μα τόσο απονήρευτο ζώο και αρσενικό μάλιστα!;» Επίσης πρέπει να πούμε ότι η κυνηγετική κάρπωση αυτών των νεαρών αρσενικών δεν έχει σοβαρές επιπτώσεις στην αριθμητική εξέλιξη του πληθυσμού υπό την προϋπόθεση όμως ότι δεν θηρεύονται όλα.
Σε ηλικία περίπου 2 ετών ή και νωρίτερα τα αρσενικά ζώα γίνονται μοναχικά και αποκαλούνται πλέον «μονιάδες», «κάπροι» ή «τεκλεμέδες». Κάθε κάπρος έχει την περιοχή κυριαρχίας του η οποία είναι ανάλογη του μεγέθους του και όποιος άλλος κάπρος τολμήσει να μπεί σ’ αυτήν αντιμετωπίζεται βίαια. Ο κάπρος προτιμά πάντα τις πιο ήσυχες θέσεις, κάνει το γιατάκι του σε πολύ καλά επιλεγμένες θέσεις από τις οποίες ελέγχει άριστα τους κινδύνους. Οσο περνάει η ηλικία γίνεται και περισσότερο άγριος και επιθετικός και η συσσωρευμένη και πολύ καλά αξιοποιημένη εμπειρία του τον καθιστά ικανότατο να αμύνεται και να επιβιώνει.
Την περίοδο του οργασμού ο κάπρος πλησιάζει τα κοπάδια για να ζευγαρώσει και λόγω της αφοσίωσής του στις ερωτικές του πράξεις γίνεται πιο ευάλωτος στους κυνηγούς. Εγκαθίσταται κοντά στο γιατάκι κάποιου κοπαδιού και πολλές φορές στο ίδιο. Οι πιο νέοι εκδιώκονται από τους πιο μεγάλους και περιμένουν την σειρά τους να τους δοθεί κάποτε η ευκαιρία να δώσουν και αυτοί απογόνους.
Η μεγάλη ευθύνη των κυνηγών
Η άναρχη κυνηγετική κάρπωση που επικρατεί στη χώρα μας αποσταθεροποιεί και διασπά την ιεραρχική δομή των κοπαδιών και είναι βέβαιο ότι επιφέρει μεγάλη σύγχυση στην συμπεριφορά αυτών που απομένουν. Εάν οι διαφορετικές κλάσεις της ηλικίας διατηρηθούν στο κοπάδι και προπαντός όταν δεν τουφεκάμε, αφήνοντάς την να περάσει, την «αρχηγό», θα εκπλαγούμε από την αυξητική εξέλιξη του πληθυσμού τους. Η κυνηγετική πίεση λοιπόν πρέπει να είναι τέτοια ώστε να μην επιτρέπει την διάσπαση της δομής των κοπαδιών, πολύ δε περισσότερο την τελεία εξόντωσή τους. Πρέπει λοιπόν τα διαχειριστικά μέτρα που θα λαμβάνονται για το θήραμα αυτό να στοχεύουν στη διατήρηση της δομής των κοπαδιών. Βέβαια αν και στη χώρα μας δεν ασκείται διαχείρηση των πληθυσμών του είδους (εκτός από τον καθορισμό της χρονικής περιόδου θήρας) η δυσκολία του κυνηγιού του η οποία οφείλεται στους πολύ εκτεταμένους βιοτόπους του (δάση και μερικώς δασοσκεπείς εκτάσεις), στον ορεινό χαρακτήρα τους με το ισχυρό ανάγλυφο του εδάφους, στην δύσκολη προσπελασιμότητά τους λόγω χαμηλής πυκνότητας οδικού δασικού δικτύου κ.ά. είναι οι κύριοι λόγοι που κρατούν την κυνηγετική κάρπωση χαμηλά σε σχέση με το θηραματικό κεφάλαιο και τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια σχετική αύξηση του πληθυσμών του. Για την διαχείριση των πληθυσμών του αγριόχοιρου θα αναφερθούμε εκτενέστερα σε προσεχές άρθρο μας.
Βιβλιογραφία
· Cabanau. La compagnie, veritable organisation sociale. Mag. Le shasseur de sanglier, p.20-25, n0 12.
· L. Bouldoire, J. Vassant. Le sanglier.
· O.N.C. Le sanglier